Een boek over hoe we allemaal liegen, met name tegen ons zelf.

Het is een hot topic deze dagen, maanden, de afgelopen jaren. Grote fraudezaken in de Verenigde Staten (Enron, Bernard Madoff), maar ook dichter bij huis en meer persoonlijk zoals de Duitse minister van Defensie Zu Guttenberg, die in 2011 officieel werd beschuldigd van plagiaat in zijn proefschrift uit 2007 waarmee hij toen summa cum laude promoveerde. En meer recent is er nog een Duitse minister in opspraak gekomen wegens fraude. In Nederland kun je denken aan de bouwfraude en ook de naam Diederik Stapel ligt nog steeds voor op de tong als we aan fraude denken. Deze hoogleraar in de sociaal-psychologie fingeerde op grote schaal onderzoeksresultaten met als een van de gevolgen dat vele conclusies van anderen, gebaseerd op de verzonnen resultaten van zijn onderzoeken, nu in twijfel getrokken worden.

Een Amerikaanse ‘collega’ van Stapel is Dan Ariely, hoogleraar psychologie en gedragseconomie aan Duke University. Hij deed de laatste jaren baanbrekend onderzoek naar de waarheid achter oneerlijkheid. En de resultaten, deels beschreven in zijn boek Heerlijk oneerlijk, zijn verbluffend: eerlijke mensen bestaan niet. De gemiddelde persoon is echter niet zo berekenend dat hij een rationele kosten-batenanalyse maakt voorafgaand aan het plegen van een misdrijf of fraude, want als dat zo zou zijn, zouden er op veel grotere schaal misdrijven gepleegd worden. De gemiddelde mens wil echter wel voordeel halen uit het plegen van fraude, maar tegelijkertijd wil hij zichzelf ook nog recht kunnen blijven aankijken in de spiegel. Het gevolg van deze twee op het oog elkaar tegensprekende waarden is gesjoemel. De sjoemelmarge, dus de mate waarin we dit doen, blijkt sterk afhankelijk te zijn van invloeden van buitenaf. Om er een paar te noemen: de samenstelling van de sociale groep waarin iemand zich bevindt op het moment van het plegen van fraude of het al dan niet dragen van nepmerkkleding. Ook blijkt dat creatieve mensen beter in staat zijn om te sjoemelen en dat controlerend gedrag en blootstelling aan ethische codes fraude juist beperkt. Daar ligt meteen ook een belangrijke conclusie van dit boek: er is geen medicijn dat frauduleus gedrag kan uitroeien. Echter door meer controles in te bouwen en mensen blijvend te wijzen op hun gevoel voor ethiek, zal frauduleus handelen wel beter beperkt kunnen worden dan nu soms het geval is.

Dit boek geeft een humoristische en verfrissende kijk op een zeer veel voorkomend aspect van het menselijk handelen. Waarbij enige zelfreflectie onvermijdelijk is. Ariely beschrijft op heldere, begrijpelijke wijze de vele onderzoeken die hij heeft gedaan en de doelstelling ervan. De vertaling is verbluffend goed en draagt zeker bij aan het feit dat, ondanks dat dit een Amerikaans boek is met onderzoek uitgevoerd aan Amerikaanse instituten en veelal onder Amerikaanse studenten, dit boek geen Amerikaanse bijsmaak heeft. Een bijsmaak die in heel veel soortgelijke populair-wetenschappelijke boeken en hun vertalingen wel aanwezig is, waardoor het vaak moeilijk is om de inhoud op ons zelf, nuchtere Nederlanders of Europeanen te betrekken.

Uitgegeven door Maven Publishers, uitgever van toegankelijke wetenschappelijke kennis over het menselijk gedrag. Oktober 2012. 288 pp.